Rozpoczynając opowieść o tym największym pod względem obszaru i zaludnienia sołectwie gminy przywołać trzeba sprzed 200 lat pejzaż rajbrockich pól opisany piórem samego Kazimierza Brodzińskiego. Już choćby ten kronikarski zapis uzmysłowi nam jak wielkie zaszły zmiany w krajobrazie wsi na przestrzeni minionych 200 lat.

„ ... Liczne chaty rozproszone po dwóch pasmach wzgórzystych, około niespokojnej, często wylewającej rzeki, przez samych tkaczów były zamieszkane. Trzaski warsztatów rozlegały się od świtu do zmierzchu, a wszelkie wzgórza i trawniki pokryte były blichującym się płótnem. Pola mało zasianego, natomiast prawie cała wieś składała się z sadów, w których najwięcej włoskich orzechów. ...”

Taki obraz wsi przeszedł już do przeszłości, do wspomnień, miejsca po orzechowych sadach i zagonach lnu zajęły plantacje malin i truskawek, one teraz stanowią znaczące wypełnienie rolniczej przestrzeni. Sam zaś truskawkowy zbiór, stał się lokalnym świętem – Rajskim Świętem Truskawki.

Spiesząc się na ten ludowy festyn wsłuchajmy się w strofy wiersza o Rajbrocie ...

„ ... Gdy idziesz właśnie w raj-brocki kraj,
Kędy się lasem zielenią wzgórza,
To sercem czujesz, że to jest raj
- Bo to się właśnie Rajbrot wynurza.

Dolina rzeki górami zamknięta,
Pośrodku Uszwica się wije,
Nad nią, w kościele Maryja Święta,
I lipy – co sypią liście niczyje.

Zaśpiewa, zatańczy rajbrocki „Raj”
A echo poniesie to wszędy,
Drogą, bezdrożem na wioski skraj
Pójdą też w świat rajbrockie legendy. ...”

Położenie

Rajbrot jest największym w gminie Lipnica Murowana sołectwem, powierzchnia jego liczy 22,26 km² a liczba ludności wynosi 2 363 os.

Rozległość obszaru wsi sprawiła, że osadnictwo we wsi nie jest zwarte, podstawowy ciąg osadniczy zajmuje dolinę Uszwicy, a liczne przysiółki ulokowały się w obrębie zboczy górskich wśród uprawnych, wcześniej wykarczowanych ról. Powstał więc system osadniczej wielodrożnicy. Największe rajbrockie osiedla to Kucek, Huta, Brzeziny, Jędraski, Konopki Domasy, Skotnica, Fielków, Zagórze, Winkiel. Główną oś komunikacyjną stanowi droga biegnąca od Wojakowej, w centrum wsi rozgałęzia się ona na trzy kierunki, a to: do Żegociny przez Bytomsko, do Muchówki przez lasy masywu Paprotnej oraz do Lipnicy Murowanej doliną Uszwicy. Ta ostatnia droga, mimo iż do niedawna przekraczała aż siedmiokrotnie Uszwicę i utrudniała komunikacyjną więź, to jednakże łączyła od wieków obie te miejscowości zwierzchnością starostwa, a obecnie gminy.

Rajbrot jest najbardziej wysuniętą na południe miejscowością w gminie Lipnica Murowana, sprawia to, iż stanowi on zarazem granicę powiatu bocheńskiego, od południa z powiatem limanowskim, a od południowego-wschodu z powiatem brzeskim.

Geograficzne położenie Rajbrotu określić można jako położenie na styku trzech mezoregionów. Obszar wsi zajmuje południowe rubieża Pogórza Wiśnickiego, zachodnie partie Pogórza Rożnowskiego oraz północne stoki Beskidu Wyspowego. Beskidzki pas wzgórz kulminuje nad południową granicą Rajbrotu szczytami Kobyły (603 m) i Łopusza Wschodniego (612 m). Od północy obszar wsi zamknięty jest wzniesieniami Pogórza Wiśnickiego, a to Dominicznej Góry (468 m) oraz masywem Paprotnej (436 m). Od wschodu rozpościera się masyw Rogozowej zwanej inaczej Kozłową Górą (536 m) przynależny do Pogórza Rożnowskiego.

Jest to zarazem obszerna, górna część dorzecza Uszwicy, tu bowiem z północnych zboczy góry Kobyły wypływa linia źródeł dających początek tej rzece. Zebrawszy liczne strumyki z gór otaczających Rajbrot, rzeka toczy swe wody nieckowatym obniżeniem ku zachodowi.

Ta część doliny Uszwicy to geologiczne obniżenie, forma okna tektonicznego ciągnącego się w kierunku Żegociny i Kamionnej, w którym ukazują się niżej zalegające utwory. To jedyne miejsce na terenie Pogórza Wiśnickiego gdzie spośród warstw płaszczowiny śląskiej odsłaniają się utwory płaszczowiny podśląskiej. Od południa obie te geologiczne formacje zamknięte są młodszym nasunięciem, tzw. płaszczowiną magurską budującą już obszar Beskidów i górne partie Rogozowej.

Od centrum wsi Uszwica płynie już na północ i dokonuje przełomu (dwie fazy) w pasie mało odpornych utworów zalegających między piaskowcowymi masywami Dominicznej Góry i Paprotnej, by wpłynąć ostatecznie w obszar kolejnego obniżenia – synkliny Lipnicy. Na przestrzeni kilku kilometrów swego górnego biegu, nim wypłynie z strefy gór, pokonuje Uszwica obszar geologicznie bardzo skomplikowany. Ale kręty bieg rzeki można też ująć bardziej przystępną formą wiersza:

„ ... Siedem rzek” mija rajbrodzka droga nim gór rodzinnych opuści skłony
I trzy sobą drąży płaszczowiny i dwa pogórskie czyni przełomy ...”

Z przeszłości geologicznej warte odnotowania są jeszcze głazy narzutowe występujące w dolinie Uszwicy na przedpolach Dominicznej Góry. Granitowe głazy (rapakiwi – finlandzki granit) porzucił tu lodowiec, który oparł się przed tysiącami lat o ten grzbiet górski. Czasem można je znaleźć, jak było to np. ostatnio po powodzi w 1997 r., kiedy to pogłębione koryto rzeki odsłoniło skryte w rzecznych nanosach granitowe głazy.

Środowisko przyrodnicze Rajbrotu - co wynika z jego górskiego położenia, jest niezwykle ukształtowane przestrzennie, zasobne w szatę leśną i wody płynące. Wszystko to sprawia iż wieś jest atrakcyjnym miejscem dla uprawiania turystyki i czynnego wypoczynku. Do takich właśnie form rekreacji, zapraszają w Rajbrocie gospodarstwa agroturystyczne, a potencjał przyrodniczy Rajbrotu wciąż czeka na dobrego gospodarza.

Przez wieś przebiegają trzy piesze szlaki turystyczne, są to: niebieski szlak z Bochni do Tymbarku przecinający z północy na południe Pogórze Wiśnickie, zielony szlak turystyczny z Rajbrotu do Czchowa biegnący grzbietem wzgórz – Dominiczna Góra – Piekarska Góra – Śpilówka – Machulec oraz czarny szlak Rajbrot Tartak – Iwkowa (bacówka „Biały Jeleń”) – Lipnica Murowana. Udostępniają one dla turystycznej penetracji w zasadzie cały obszar Rajbrotu.

Miejsce inspiracji twórczych

Na początku XIX wieku, w historii Rajbrotu przewija się wspomniana już postać Kazimierza Brodzińskiego, który po śmierci ojca przebywał w nim na przełomie 1804/5 roku. W Rajbrocie mieszkała bowiem macocha Kazimierza, gdzie wzięła w arendę majątek ziemski miejscowego plebana. Kazimierz pozbawiony wraz ze śmiercią ojca środków do życia, chcąc nie chcąc zdał się na łaskę macochy przebywając u niej przez 9 miesięcy na przełomie 1804/5 roku.

Istotnym elementem jego edukacji i kształtowania się osobowości w okresie pobytu w Rajbrocie były częste, a ulubione wycieczki, do malowniczej grupy skał położonych na wzgórzu Paprotna między Lipnicą Górną a Rajbrotem.

W lasach Paprotnej rozpamiętuje także swą sierocą dolę. W wydanych znacznie później, już po śmierci poety „Wspomnieniach mojej młodości” pisze:

„ ... póki jeszcze służyła jesienna pora chodziłem w pole i ukryty w gęstwinach układałem rymy ...”

Tam też zbierała się w święta okoliczna ludność śpiewając religijne i patriotyczne pieśni ku pokrzepieniu serc, z myślą o przyszłości narodu, były to bowiem pierwsze lata trwania dramatu rozbiorów.

W Rajbrocie wzbudził się w Brodzińskim głód książki i potrzeba wyrażania swych myśli poprzez poezję. Wykorzystywał też melodie ludowych piosenek układając do nich własne słowa, zastępując nimi rodzime rajbrockie tematy.

O samym Rajbrocie wspominał na kartkach swego pamiętnika następująco:

„ ... Wieśniacy Rajbroda różnili się od włościan okolicznych obyczajami, wymową, a nawet strojem zupełnie prawie odmiennym. Na małym placu równym, w dolinie, stary drewniany kościółek Marji Pannie poświęcony. ...” pisze Brodziński we swoich „Wspomnieniach”.

Z dziejów wsi

W tak ukształtowanej geograficznej przestrzeni (o czym w I-szym odcinku) zaistniała w połowie XIII w. wieś Rajbrot. Informacje o Rajbrocie pojawiają się w zapisach historycznych dość wcześnie. Dziejopis rajbrodzkiej parafii - spis inwentarza z roku 1816, podaje datę 1260 jako rok budowy pierwszego kościoła i powołania parafii. Kościół fundowany miał być przez samego księcia Bolesława Wstydliwego, który równocześnie uposażył probostwo znaczną ilością gruntu. Miejscowa legenda podaje zaś, iż kościół ufundowała żona Bolesława Wstydliwego Kinga, jako wotum za uratowanie się przed Tatarami. Pośrednio, z innych dokumentów dowiadujemy się, iż w tym czasie, w źródliskowym obszarze rzeki Uschva (Uszwicy) prowadzona była trzebież lasów i kolonizacja terenów i że wiódł tamtędy trakt drogowy ze Strzeszyc w dolinie Łososiny do Bochni i Krakowa. Wspomina o tym dokument księcia Bolesława Wstydliwego z roku 1262 wydany panu na Niegowici komesowi Dzierżykrajowi.

Wyprawy tatarskie z lat 1259/60, 1287/88 zniszczyły osadnictwo w tym rejonie, odrodziło się ono wraz z ponowną lokacją wsi dokonaną 6. I 1318 r. Wtedy to król Władysław Łokietek nadaje Januszowi Białemu mieszczaninowi z Nowego Sącza jako zasadźcy, obszar 104 łanów, na których organizuje on wieś na prawie magdeburskim. Rajbrot staje się królewszczyzną. W tym czasie powstaje też drugi kościół w miejsce wcześniej spalonego.

Do początków wsi, do tych nie do końca spisanych dziejów odnosi się jedna z rajbrockich legend:

„Jak to z tym Rajbrotem było”

W czas, gdy piszą się te dzieje, a legend bieg się zaczyna,
Szumiały prastare knieje, spieszyła lasem zwierzyna.

Pogórskie skłony, pełne uroczysk, leśnych olbrzymów,
Kraj - co to wart jest legendy, pieśni i wierszy rymów.

Kraj bezimienny, nieznany, choć swoje szczególne miał życie.
Tu, każdy z osobna o sobie i swoim myślał bycie.

Nieraz, w tę dziką puszczę zbłądził banita zuchwały,
Za tropem goniąc zwierzynę, przemknął myśliwiec śmiały.

Wiele natenczas było tu głuszy, choć nastał wiek trzynasty,
W Polsce księstewek było mnóstwo, rządzili nimi Piasty.

Lecz przyszły wkrótce nadania, lokacje z woli książęcej,
Osada powstała w głuszy nad nurtem Uszwicy rwącej.

Stukały w puszczy topory, drwale czynili karczunek,
Na nic się zdały skrzatów lamenty spieszących na ratunek.

Spalone buków pnie, popiołem żyźniły plony,
A woły w sochy wprzęgnięte, ziemi zorały zagony.

Szczęśliwe dni płynęły szybko, w radości i beztrosce,
Lecz od południa ktoś bieżał spiesznie, złe wieści przyniósł wiosce.

Wojna, pożoga, poszły na Kraków tatarskie hordy
I niósł się swąd spalonych sadyb i stukot koni ordy.

I poszli kmiecie w niewolę, arkanów sznurami spętani,
Na dalsze życia czasy, losami wspólnymi zbratani.
Zamarło życie w osadzie i wszędzie pełno zgliszczy,
Czy jeszcze powrócą tutaj, gdzie tylko wiater świszczy?

Umknęła na stepy Azji zasobna w zdobycze orda,
Czy będzie mógł ktoś jeszcze wydobyć za nich korda ?

Rzucili się w pościg rycerze, ścigają ordyńców woje,
W obronie jeńców, ojczyzny, podjęli wkrótce boje.
Dopadli czambułów tatarskich i walczył mąż koło męża,
Szumiały na drzewcach chorągwie i niósł się szczęk oręża.

W leśnej ostoi, w gościńca brzegu, legli woje zmęczeni,
Bój co był dla nich zwycięski, wkrótce ich losy odmieni.

Spaloną osadę, Bolesław jeńcami zasiedlił,
A za zwycięstwo dziękując, z rycerstwem tutaj się modlił.

I żona jego Kinga za cud co się zdarzył, w podzięce
Kościół ufundowała i łaski dała książęce.

Nastały spokojne czasy w dostatku i urodzaju
I mieli w bród wszystkiego i było im jak w raju.

Nazwa więc wsi się zjawiła - Rajbród wśród puszczy wyrasta,
Byłaby więc ta osada - Rajbrotu protoplasta.

Los znowu okrutnym bywa, klęska powodzi nastała,
Wylały górskie potoki i sama rzeka wylała.

Kościół zalały rajbrocki wezbrane wody Uszwicy,
A obraz co tam był święty, popłynął do Lipnicy.

Klęski nadeszły wtóre, hordy tatarskie wróciły,
Wioski wokół spalone, czy na nich nie ma już siły?.

Uszły watahy pod mury Sącza, na Biecz, Jasło, Podole,
Za nimi pustki zostały i zielskiem zarosłe role.

I znowu zegar historii czasy zaczął nowe,
Bo Janusz z Sącza wieś tu lokował, wszedł w dzieje łokietkowe.

Ponownie kościółek powstał, wzrosła osada nowa,
Wystarczy! - bo dotąd tylko legendy pamiętne są słowa.

W połowie XIV w. osada liczyła 390 mieszkańców, zaś wg. lustracji z 1564 r. gospodarowało w Rajbrocie 46 kmieci (bez ich rodzin i innych osadników).

W roku 1326 w dokumentach świętopietrza, co wskazuje na istnienie (trwanie) w Rajbrocie parafii, spotykamy nazwę wsi w transkrypcji niemieckiej, a mianowicie Rothembrot tłumaczona współcześnie jako rumiany lub czerwony chleb. W dziejach wsi jej nazwa , a raczej pisownia ulegała często zmianie, był więc Rokenbrot, Rotembrot, Rokprotki (ta ostatnia nazwa, wyraźnie spolszczona użyta została w roku 1334 dla określenia zachodnich granic Iwkowej), Rachbrot, Rekbrot, Raybroth, Rabroth, Rabrot, w XVIII wieku używano nazwy Rabrud, wiek później pisano Rajbrót(d), Jabrót. Przymiotniki od nazwy wsi jak: rajbrocki, i rabrocki występują od XVII w. (księga gromadzka – lata 1669 – 99) oraz napis na dzwonie (zabrany przez Niemców w czasie ostatniej wojny): Ten zwon ulany staraniem gromady rabrockie A.D. 1698.

Nazwę wsi wywodzono też od jej pierwszych osadników, którymi byli jeńcy tatarscy, których osadzono tu po jednej z ich wypraw na ziemie Małopolski (1259/60 r.). Po zagospodarowaniu się w dolinie Uszwicy i przyjęciu polskiej mowy mieli orzec, że jest im jak w raju, a wszystkiego mają w bród, czyli Rajbród (nazwa używana jeszcze w XIX wieku).

Według P. Galasa miejscowa ludność odczytywała nazwę wsi następująco: raj – raić, doradzać i bród – przejście przez wodę. Również Szczęsny Morawski od porajenia brodu Księciu Bolesławowi wywodzi nazwę wsi.

W XV w. Rajbrot dzierżawią Braniccy (Gryfici), od jednego z nich, a mianowicie Hieronima, nabywa tę tenutę (dzierżawę) Piotr III Kmita. W 1524 król Zygmunt Stary nadaje wieś w dożywotnią dzierżawę Piotrowi V Kmicie, staroście lipnickiemu.

W trakcie lustracji dóbr królewskich w 1564 odtworzono powinności jakie mieli świadczyć rajbroccy kmiecie na rzecz Korony. W sprawozdaniu lustracyjnym Rajbrot jest nazwany „Villa Rabroth pana Barzego dzierżawa” (spadkobierca dziedzictwa Kmitów). Było tu wówczas 46 kmieci, a obszar ich gospodarstw wynosił 5 łanów i 1 pręt. Sołtys posiadał specjalny przywilej o czym komisja pisze: „ I ten szołtys wsi uprzywilejowany, który trzyma łan roli 1, kmieci 2, zagrodników 3”. Kmiecie świadczyli następujące powinności: stacyjne, roboty, oprawę, strażne, przymiarek, żyrowe, sep oraz daninę w drobiu i nabiale. A więc jak widać tych obciążeń na rzecz swoich zwierzchności było sporo, wysokość tych świadczeń zależała przede wszystkim od wielkości gospodarstwa jakie dany kmieć posiadał.

W XVII w. W Rajbrocie czynna była huta szkła, pozostałością po niej jest nazwa jednego z rajbrockich przysiółków, a mianowicie Huty, natomiast do części lasu, na terenie którego prosperowała owa huta przylgnęła nazwa Szklarka.

Źródła historyczne wspominają też o wydobywaniu w Rajbrocie rudy żelaza i wytapianiu jej w lokalnej hucie. Do dziś jeden z przysiółów Rajbrotu w południowo-wschodniej części wsi nosi nazwę – Huty.

Kolejna lustracja, tym razem z 1765 r. wymienia zakres powinności świadczonych przez wieś na rzecz Korony.

Wieś ta ma pod sobą łanów 19 ćw 3, oprócz łanów 4, na których lokacyja wójtostwa i łanu wybranieckiego, który w grontach gromadzkich znajduje się i płaci z niego gromada zł 100. Ma na niego przywilej JMP Kurdwanowski (Eliasz Ligęza Kurdwanowski z żoną Eleonorą z Dobrzańskich otrzymali przywilej na wybraniectwo 16 VII 1757 r.).

Jest w tej wsi osiadłości 177. Dają czynszu i za osep (osep – danina świadczona w zbożu), to już weszło ze wszystkich wsiów w generalny sumaryjusz tego starostwa. Hiberny (podatek na zimowe utrzymanie wojska) płaci ta wieś zł 454.

Na początku XIX wieku, w historii Rajbrotu przewija się wspomniana już wcześniej postać Kazimierza Brodzińskiego.

Po rozpadzie starostwa lipnickiego w wyniku I-szego rozbioru Polski, wieś Rajbrot nabywa od austriackiego skarbu 21 XI 1811 r. Pantaleon Dunikowski. W 1890 r. jego spadkobierca Adam Dunikowski posiadał już tylko 221 sążni gruntów, ale za to 3 karczmy i gorzelnię.

Na przełomie 1914/15 r., na odpoczynku po walkach stoczonych w pierwszej połowie grudnia 1914 r. pod Łowczówkiem przebywali w Rajbrocie legioniści z I-szej brygady Legionów Piłsudskiego z Wieniawą Długoszowskim na czele.

Czasy I-szej i II-giej wojny światowej zapisały się krwawo w dziejach Rajbrotu, pozostałością tego okresu są cmentarze wojenne w rajbrockich lasach i wiele bolesnych wspomnień z lat okupacji hitlerowskiej i walk partyzanckich z Niemcami.

Dziedzictwo kulturowe

W substancji architektonicznej wsi wyróżniają się zabytki sakralne, ich ozdobą jest mały drewniany kościół pochodzący z XVI w. oraz drewniany spichlerz z przełomu XVIII/XIX w., oba obiekty zostały włączone do Szlaku Architektury Drewnianej Małopolski.

Kościół p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, zbudowany został w 1511 r., jest to budowla drewniana o konstrukcji zrębowej, nawiązuje stylem do innych, choć wcześniejszych, gotyckich świątyń jakie w Małopolsce występują. Przy kościele stoi drewniana dzwonnica, również jak kościół oszalowana deskami. Całość zabudowy kościelnej otacza kamienny mur z kaplicami i kamiennymi figurami świętych. Wnętrze kościółka pokryte jest ciekawymi naściennymi polichromiami, figuralną i ornamentalną, cenne są rzeźby i ołtarze - ołtarz główny i dwa boczne. Ołtarz główny pochodzi z XVII w., mieści obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus i postać św. Jana. Na belce tęczowej zamykającej prezbiterium widnieje cenna grupa rzeźb przedstawiająca Ukrzyżowanie Chrystusa. W kościele znajduje się też późnogotycka, kamienna chrzcielnica, figura Chrystusa Ukrzyżowanego i Zmartwychwstałego.

Poniżej zabytkowej świątyni wyrósł już nowy, obszerniejszy kościół, nosił będzie imię Jana Pawła II. Powyżej kościoła znajduje się przeniesiony z rejonu dawnej plebani, zabytkowy spichlerz drewniany z przełomu XVIII/XIX w., jest to budynek parterowy nakryty dachem dwuspadowym, budowany wg. wzorów starej ciesiołki.

Na terenie Rajbrotu doliczyć się można ponad 20 kapliczek i figur przydrożnych. Stoją przy ciągach dróg: do Lipnicy, Muchówki, Wojakowej, zwracają na siebie uwagę artystycznym wystrojem i architekturą.

W obejściu kościoła parafialnego stoi kapliczka, wykonana została z kamienia w roku 1811, a ufundowali ją parafianie.

W odległym przysiółku Kucek znajduje się duża kaplica – kościół filialny, powyżej w pobliżu lasu, stoi oryginalna, stara kapliczka z początków XIX w. Ściany zbudowane są z grubych bloków kamienia, zwraca uwagę nietypowa w tych stronach apsyda stanowiąca formę prezbiterium. Dach pokryty blachą wysunięty jest do przodu, i wsparty na słupach tworząc podcienie. Wewnątrz znajduje się ludowa rzeźba Chrystusa w Ogrojcu z postacią Anioła z kielichem oraz stary krucyfiks.

Koło tej kapliczki stoi inna, słupowa, wzniesiona w połowie XIX w. Czworoboczny postument zwieńczony jest formą kapliczki z figurką Chrystusa Frasobliwego. Przez otwartą ścianę frontową widoczna jest figura Chrystusa w Ogrojcu.

Warto zatrzymać się dłużej przy kamiennej kapliczce słupowej stojącej w obrębie roli przy drodze do Wojakowej, w tej postaci pochodzi z połowy XIX w. Z kapliczką wiąże się ciekawa legenda, której fragment warto w tym miejscu przytoczyć.

„ ... A tam nad rzeką, gdzie Rajbrotu krańce, w krwawym legli boju tatarscy pohańce,

I poległ ich wódz, co chanem był zwany, ten który pierwszym był pomiędzy pogany.

Więc wierni ordyńcy – jak to w ich zwyczaju urządzili pogrzeb nad brzegiem ruczaju,

A zbroję i konia oraz trzos talarów pochowali w ziemi, wraz z wodzem Tatarów.

Nad miejscem pochówku tatarskiego „chana” postawiono kopiec – pagórek kurhana,

Gwiazda, sierp księżyca stanęły na szczycie - przecież on za islam swoje oddał życie.

A później w tym miejscu stanęła figura, w niej Jana z Nepomuk wykuta postura,

Maryi jaśnieją rzeźbione lica, a niżej nich płynie rajbrocka Uszwica. ...”

Rajbrockie kapliczki z uwagi na znaczną ich ilość i wartości architektoniczne stanowić mogą swoisty szlak obiektów małej architektury sakralnej.

Architektonicznym i historycznym zarazem wspomnieniem lat I-szej wojny światowej, a są cmentarze wojenne, w Rajbrocie są takie dwa. Cmentarz oznaczony numerem 303, położony jest na skraju lasu (na Rakowcu), w masywie Paprotnej na wysokości 429 m npm, około 2,5 km na północ od centrum Rajbrotu. Cmentarz założony jest na planie prostokąta, a otacza go wysoki kamienny mur z betonowym daszkiem. Na cmentarz wprowadza obszerna kamienna brama z ozdobną kratą w odrzwiach. Centralne miejsce tej wojennej nekropolii zajmuje kamienny krzyż na postumencie Na mogiłach, których jest tu 48 (36 zbiorowych i 12 pojedynczych) stoją kute krzyże listwowe. Na tym cmentarzu zostało pochowanych 55 Austriaków, 176 Niemców, 299 Rosjan.

Drugi z cmentarzy, opatrzony numerem 300 znajduje się pod szczytem Kobyły 603 m (na Mułowcu) w gęstych lasach pokrywających północne zbocza góry. Jest to nekropolia znacznych rozmiarów, pochowanych zostało tu 96 Austriaków, 28 Niemców i 117 Rosjan. Cmentarz położony z dala od ludzkich osad uległ zapomnieniu, a czas poczynił tu daleko idące zmiany, obecnie przywracany jest jego pierwotny wygląd. Na tylnej ścianie ogrodzenia znajduje się zrekonstruowana marmurowa tablica z górnolotną sentencją poświęconą poległym.

Spacerkiem przez Rajbrot