Sięgnijmy w przeszłość

Sięgając do początków historii Lipnicy Dolnej, trzeba odnieść się do pierwotnej osady Lipnik położonej na prawym brzegu Uszwicy, z której to wywiodła się drogą nadań królewskich dzisiejsza Lipnica Murowana. Ale pierwotna wieś trwała nadal, rejestry świętopietrza (lata 1326 – 1374) nazywają ją wsią parafialną, tzw. Wieś Konrada (Villa Conradii). Z czasem osada ta zanikła wchłonięta przez Lipnik stając się jego przedmieściem, a istniejący tu kościół stracił status kościoła parafialnego na rzecz nowej świątyni wzniesionej w sąsiednim już mieście.

Odnosząc się do jeszcze wcześniejszych dziejów tych terenów, trzeba też wspomnieć o znaleziskach pochodzących ze znacznie wcześniejszego okresu, a mianowicie z neolitu, czyli wymiaru czasowego 5 200 – 1 900 lat p.n.e. Fragmenty ceramiki i narzędzi znaleźli archeolodzy i określili je jako pochodzące z tego okresu.

Z biegiem lat obszar osadniczy dzisiejszej Lipnicy Dolnej rozprzestrzeniał się na coraz to dalsze tereny położone w dolnych partiach doliny Uszwicy, co przydało wsi określenie jako Dolna. (fot. A1, A2)

100 łanów, które powierzył król Łokietek zasadźcy nowego miasta Konradowi, obejmowało obszar mniej więcej zbliżony z współczesnym zasięgiem terytorialnym wszystkich trzech Lipnic, a wykształcone wraz z rozwojem miasta przedmieścia stały się zalążkiem wsi - Lipnicy Dolnej i Lipnicy Górnej.

Po wschodniej stronie miasta, za Uszwicą, na terenie dawniejszej Wsi Konrada rozrastało się Przedmieście Dolne zwane w późniejszym okresie czasu Zamościem. W sąsiedztwie miasta ściśniętego obwałowaniami murów, powstawały po drugiej stronie rzeki składy i warsztaty rzemieślnicze jako bezpośrednie zaplecze organizmu miejskiego. Na gruntach wójtowskich (nadanie z 1326 r.) powstaje zaś w XVI w. folwark zarządzany przez starostów lipnickich. Lustracja przeprowadzona w kluczu lipnickim w roku 1564 określa wieś jako „Wiesz Dolna albo przedmieście”.

Pierwszą informację o istnieniu samodzielnej wsi Lipnica Dolna w brzmieniu łacińskim podaje Jan Długosz pod rokiem 1434. W swojej kronice pisze, iż są dwie wsie koło miasta, z których jedna nazywa się Lypnycza Inferior (Lipnica Dolna). W wymowie ludowej stosowano nazwy Lipnica Dólnia, Dólniewieś, a jej mieszkańców dólanami. W 1441 r. dokumenty nazywają dzisiejszą Lipnicę Dolną Lipnicza willa,

w 1515 nazywano ją - wieś Nadolna. Lustracja z roku 1564 wykazuje, iż we wsi zapisanej jako Dolna Wieś albo Przedmieście żyło 44 kmieci, a ich gospodarstwa obejmowały obszar 11 łanów. Opłata z łana wynosiła 1 grzywnę. Kmiecie świadczyli także na rzecz króla daninę w postaci nabiału, drobiu, ich powinnościami ich były również oprawa, sep i stacyjne.

Lipnica Dolna traktowana była jednakże przez Radę Miasta Lipnicy aż do XVI wieku jako miejskie przedmieście. Władza starostów narzuciła ostatecznie Lipnicy Dolnej status wsi pańszczyźnianej, od miasta oderwali je jego dzierżawcy, synowie kanclerza Ocieskiego, ówczesnego starosty.

Pod koniec XVI w. na Przedmieściu Dolnym powstał kościół p.w. św. Urszuli z Towarzyszkami, nad którym opiekę sprawował miejski cech kowalski. Wzdłuż doliny Uszwicy rozwijało się natomiast osadnictwo rolnicze wyodrębniając się funkcjonalnie z rzemieślniczo-kupieckiej osady.

Sołectwo Lipnica Dolna zajmuje powierzchnię 15,44 km² i liczy 990 mieszkańców.

Pejzaż kulturowo – przyrodniczy

Piękne mamy plany śpiewają „Kasztany” -
Lud tu pracowity i plon też obfity.

Na Dolnej Lipnicy spod wzgórz Szubienicy,
Cieczą bystre potoki - płyną w świat szeroki.

Wokół Krasnej Góry - faliste pagóry,
Znaczą się też lasy i ról wąskie pasy.

Zagrody zamożne, kapliczki przydrożne
- Ciągną się wzdłuż drogi po górskie rozrogi.

Gdziekolwiek nie spojrzysz - piękno wioski dojrzysz,
A duma z niej bije, że to - nie niczyje.
*

Pozostań w dolinie
co z urody słynie.

Wieś zajmuje obszar doliny Uszwicy i szerokiego wachlarza wzgórz rozciągających się na wschód od Lipnicy Murowanej. Zasadnicza część zabudowy skupiona jest w obrębie samej niecki Uszwicy i formą ulicówki obejmuje obydwa rzeczne brzegi, choć nie bezpośrednio nad jej korytem. Częste wylewy rzeki wymusiły wykształcenie się form osadnictwa oddalonych od jej koryta.

Rolniczy krajobraz doliny ograniczają od południa i północy pasma wzgórz, pokrytych zwłaszcza od strony południowej znacznymi kompleksami lasów. Oś komunikacyjną stanowią drogi biegnące od Lipnicy Murowanej w kierunku Tymowej i Gosprzydowej. Położona w rejonie dworu Ledóchowskich część Lipnicy Dolnej nosi nazwę Nowe Miasto, sięga ono swymi początkami lat 30-tych XIX w.; kiedy to ówczesny właściciel majątku hrabia Bzowski podjął próbę nowej lokacji miasta Lipnicy po jego zgorzeniu w 1828 r.

Wierzchowinę między dolinami Uszwicy i Piekarskiego Potoku zajmuje przysiółek Podlesie, wschodnia część wsi granicząca z Gosprzydową, to z kolei Herody, a przysiółki po północno – wschodniej stronie, to Od Gosprzydowej i Grabie.

Od doliny Uszwicy ciągną się na północ ku wierzchowinie Krasnej Góry (382 m) rolne niwy, nieznacznie rozcięte wciosami potoków. Tę część obszaru Lipnicy Dolnej budują przeważnie warstwy krośnieńskie wykształcone w postaci łupków oraz warstwy istebniańskie zbudowane z kolei z piaskowców. Zewnętrzną warstwę okrywającą to geologiczne podłoże tworzą zaś utwory czwartorzędowe, wykształcone jako gliny pylaste i gliny lessowate. Ta część (północna) Lipnicy Dolnej leży w obrębie geologicznej synkliny ciągnącej się dalej w kierunku Gnojnika.

Południowa część wsi przedstawia odmienne ukształtowanie powierzchni i pokrycie terenu co wiąże się z inną budową geologiczną tego obszaru. W osi doliny występują utwory wykształcone w postaci łupków oraz cienkich warstw piaskowca. Powyżej nich rozciąga się wąska strefa piaskowców

i zlepieńców istebniańskich górnych, a nad nimi z kolei rozdzielone łupkami, zalegają masywne piaskowce z warstw istebniańskich dolnych z wkładkami kredowych łupków pstrych. Te utwory budują ciąg wzgórz od Podlesia na zachodzie poprzez Duchową Górę i Ostrą Górę na wschodzie, leżących poniżej pasma grzbietowego Piekarska Góra – Śpilówka – Bukowiec. To pasmo grzbietowe zbudowane jest z gruboławicowych piaskowców warstw godulskich dolnych, charakteryzują się one poziomym ułożeniem warstw. Wierzchowina tych wzgórz przekracza 500 m wysokości nad poziom morza, najwyższym wzniesieniem jest tu Śpilówka – 516 m. Tą strefą przebiega strefa tektoniczna

o antyklinalnym ułożeniu warstw, odwrotnym w stosunku do strefy północnej. Również i pod względem pokrycia terenu północna część wsi różni się od strony południowej. W krajobrazie dominują bowiem lasy, znaczne ich powierzchnie to lasy bukowe.

Bogata szata leśna pokrywająca wzniesienia w południowo – zachodniej części wsi kryje wiele przyrodniczych osobliwości, są to piaskowcowe wychodnie tworzące efektowne formy skalne. Większe ich zgrupowania znajdują się za „Dworem”, na Podlesiu, i Duchowej Górze. Te zabytki przyrody nieożywionej są fragmentem skalnego kręgu otaczającego Lipnice ze wszystkich stron.

Bardzo ciekawa z przyrodniczego punktu widzenia (geologia, szata roślinna) jest dolina Piekarskiego Potoku, leżąca prawie na całej swej długości w kompleksie lasów pokrywających wzgórza po południowej stronie wsi. Potok ten, jak mało który z pogórskich strumieni, jest tak wdzięcznym przykładem dla postrzegania pracy rzeki, a jego erozyjne dokonania odsłaniają budowę geologiczną tej części Pogórza. Wędrówka brzegiem i korytem Piekarskiego Potoku jest poglądową lekcją naturalnego kształtowania się drogi wodnej i jej otoczenia.

W historycznej części Lipnicy Dolnej, na tzw. Przedmieściu Dolnym znajdują się cenne zabytki architektury i osobliwości krajoznawcze. Są to: kościół św. Leonarda, „Stary” cmentarz, dwór Ledóchowskich i inne obiekty na Nowym Mieście.

W rejonie ujścia Piekarskiego Potoku do Uszwicy, na gruntach dawnego wójtowskiego folwarku stał przed laty szlachecki dwór, miejsce zamieszkiwania późniejszego poety Kazimierza Brodzińskiego. Tu rosły opisywanego przez niego dwa dęby wyniosłe i płynął strumyk wędrowny po kwiecistej łące...

Obiektem użytkowym dla mieszkańców wsi jest Dom Ludowy „Kasztan” położony w centralnym rejonie nad rzeką Uszwicą, pełni on równocześnie funkcję domu wycieczkowego dla potencjalnych turystów.

Przydrożne sacrum

Istotnym elementem kulturowego krajobrazu Lipnicy Dolnej są kapliczki i figury przydrożne. Występują one w różnych częściach wsi, zarówno przy uczęszczanych drogach jak i mniej ludnych zakątkach, wszędzie są obiektem kultu jak i architektoniczno-krajobrazowego podziwu. Dotyczy to zwłaszcza ciągu drogi Lipnica Murowana –Gosprzydowa, gdzie na stosunkowo niewielkim odcinku znajduje się aż 7 obiektów małej architektury sakralnej. Wśród nich są dwie cenne kamienne kapliczki wykonane przez rzeźbiarza ludowego Teodora Twaroga oraz 5 kapliczek z płaskorzeźbami przedstawiającymi św. Szymona z Lipnicy.

W urokliwym miejscu zwanym „Za Dworem”, położonym w leśnym zagajniku nad Piekarskim Potokiem

u podnóży Duchowej Góry, stoi już od około 120 lat kapliczka Matki Bożej z Dzieciątkiem. Współcześnie jest to forma groty, niegdyś figura Maryi z Dzieciątkiem posadowiona była na drzewie, na pamiątka objawienia się w Jej w tym właśnie miejscu.

Turystycznym szlakiem

Przez zachodnią część wsi przebiega czarny szlak turystyczny z Lipnicy Murowanej do Rajbrotu,

a pośrednio do turystycznej bacówki „Biały Jeleń”. Są to zachodnie rubieże wsi położone w rejonie Piekarskiego Potoku, obszaru o wybitnych walorach przyrodniczych. Północnymi granicami wsi, czyli wierzchowiną grzbietu Piekarska Góra (516 m) – Śpilówka (516 m) biegnie zaś inny szlak turystyczny, jest to szlak zielony prowadzący od Rajbrotu do Czchowa położonego już w dolinie Dunajca. Szlak przemierza zwarty kompleks lasów porastający wspomniane wzgórza i daje wiele satysfakcji z kontaktu z leśną przyrodą.

Innym niezmiernie atrakcyjnym szlakiem choć nie znakowanym, jest ciąg historycznej drogi tzw. „szlaku węgierskiego” biegnącego stokami Duchowej Góry do przełęczy pod Śpilówką.

Ciekawym szlakiem poznawania Lipnicy Dolnej jest też droga wojewódzka, od granic z Lipnicą Murowaną do sąsiedniej wsi Gosprzydowa prowadząca doliną Uszwicy. Urozmaicona krajobrazowo przestrzeń wsi Lipnica Dolna pozytywnie komponuje się z zabytkową architektoniczną substancją sąsiedniej Lipnicy Murowanej.