Poznając historię Lipnicy Murowanej i integralnie z nią związanych okolicznych wiosek, spotykamy się niejednokrotnie z określeniem Lipnickie starostwo niegrodowe. By przybliżyć tę nieco tajemniczą nazwę i wyjaśnić co się za nią kryje, prześledźmy fragment czasów, w których ono powstało i przez długie lata funkcjonowało.

W procesie tworzenia się terytorialnych struktur administracyjnych Królestwa Polskiego kształtowanych od czasów Piastów, istniała normalną koleją rzeczy różnorodna własność ziemska, a to: szlachecka, kościelna, zakonna, posiadłości miast, czy wolnych kmieci. Istniały też, a może przede wszystkim patrząc na interes państwowy, dobra królewskie, zwane od XIV w. królewszczyznami*.

W skład królewszczyzny lipnickiej weszły 4 ówczesne sołectwa, w których istniało 7 wsi: Lipnica Dolna, Lipnica Górna, Borówna, Rajbrot, Leszczyna, Cichawka, Królówka oraz ośrodek administracyjny starostwa jakim było miasteczko Lipnica Murowana.

Te właśnie majątki królewskie (państwowe) nazwane zostały starostwami niegrodowymi. Funkcjonowały one na zasadzie wydzierżawiania ich dostojnikom, możnowładcom, czy też zasłużonym dla kraju (czytaj króla), za wnoszoną na rzecz skarbu koronnego określoną opłatą (czynsz dzierżawny). Taki klucz przydziału dzierżaw spowodował, iż do królewszczyzn przylgnęło określenie "chleb dobrze zasłużonych".

Jak już wspomniano starostwo powstało ze wsi królewskich osadzonych w pierwszej połowie XIV w. W 1326 r. (chociaż zapewne miasto istniało wcześniej) król wystawił dokument lokacyjny dla miasta Lipnik (Lipnica Murowana), któremu w tym akcie zakreślono obszar 100 łanów**. W obrębie tego nadania 4 łany stały się własnością sołtysią (wójtowską), 2 plebańską, zaś 3 łany przypisano miastu. W XVI w. z przedmieść miejskich, Przedmieścia Dolnego i Górnego, a zatem z obszaru lokacyjnego Lipnicy (Lipnika) wykształciły się wsie Lipnica Dolna i Lipnica Górna ***. Sołtystwo znajdowało się w obrębie powstałego Przedmieścia Dolnego, czyli Lipnicy Dolnej.

Wieś Borówna założona została w roku 1342 przez Wojsława Gryfitę z nadania królewskiego, a jej nazwa pochodzi od lasu tak wówczas nazywanego. W 1388 r. część wsi nabyli Kmitowie, stąd powstał podział na część królewską i część szlachecką. Podział ten utrzymał się do dnia dzisiejszego w strukturach kościelnych, byłe dobra Kmitów przynależą do parafii w Chronowie, zaś niegdysiejsza królewszczyzna do parafii w Lipnicy Murowanej.

Królówka zwana pierwotnie Królowa Wola, została osadzona z woli króla Władysława Łokietka w roku 1319 na obszarze 60 łanów. Sołtys - zasadźca otrzymał do swej dyspozycji obszar 4 łanów. Ówczesna Królówka graniczyła z obszarem dzisiejszych Lipnic, gdyż z jej obszaru, ale znacznie później wyodrębniła się (po II-giej wojnie światowej) wieś Muchówka.

Wieś Leszczyna powstała nieco później, bo w roku 1349, przywilej lokacyjny wydał sołtysowi Staszkowi synowi Henryka z Bratucic, ówczesny monarcha, Kazimierz Wielki. Były to 24 łany, z czego 3 łany stanowiła własność sołtysia. W roku 1470 z części Leszczyny powstała nowa wieś Cichawka, a sołectwo podzielone zostało na dwa folwarki, w Leszczynie i Cichawce.

Kolejną wsią starostwa był Rajbrot, który według dokumentu nadanego zasadźcy, Januszowi z Sącza został założony w 1318 r. na obszarze 104 łanów. 4 łany stanowiły tzw. własność gromadzką, na których istniał majątek sołtysi, a 2 łany były dobrem plebańskim. Do połowy XVI w. (1540 r.) do lipnickiej królewszczyzny należała też sąsiednia własność królewska wieś Iwkowa.

Królewszczyzna lipnicka była prawdopodobnie już w XIV w. oddana w tenutę (wydzierżawiona) Gryfitom, konkretnie Wierzbięcie z Branic, gdyż król Władysław Jagiełło w Korczynie w dniu 2 września 1404 r. zezwala Piotrowi Kmicie wojewodzie sandomierskiemu na wykupienie miasta Lipnicy wraz ze wsią Iwkowa (za 60 grzywien). W tym dokumencie Iwkowa określona jest jako przedmieście Lipnicy! (transakcji dokonano jednak bez wsi Iwkowa, którą Braniccy dzierżawili aż do 1540 r., wykupując wówczas tutejsze dziedziczne wójtostwo).

Wciąż pusty skarb królewski przy rosnących wydatkach na ekspansjonistyczną politykę Jagiellonów, zmuszał poniekąd władców do zaciągania pożyczek u magnaterii, wystawiali im w zamian za gotówkę stosowne zapisy na królewszczyznach. Starostwo lipnickie stanowiło smakowity kąsek dla dzierżawców toteż mocno o nie zabiegano. Wystarczy popatrzeć na nazwiska kolejnych dzierżawców by to przypuszczenie potwierdzić.

W 1417 r. Władysław Jagiełło czyni zapis w wysokości 100 grzywien na Lipnicy Mikołajowi Kmicie. Kolejnym tenutariuszem Lipnicy został Dobiesław Kmita z Wiśnicza, któremu król Władysław III Warneńczyk król polski i węgierski zapisuje w 1439 r. 60 grzywien, zaś dokumentem wydanym w Budzie w roku 1441 w zamian za pożyczkę, tworzy dalszy zapis w wysokości 200 grzywien. W tymże samym roku Małgorzata Kmicianka córka Piotra II Kmity zwanego Lunakiem, po wcześniejszym długim procesie ze swoim stryjem Mikołajem Kmitą, tytułem działu dziedzicznego otrzymała pół Lipnicy.

W 1484 r. skarb królewski był już winien Kmitom aż 720 grzywien, odtąd już Kmitowie praktycznie przejęli kontrolę nad miastem, czyniąc z formalnie królewskiego miasta posiadłość Kmitów. Kmitowie traktowali Lipnicę Murowaną jako dobra dziedziczne, tworzące integralną część majątku rodziny. W 1530 r. król Zygmunt I potwierdza wcześniejsze zapisy (trzykrotne) dla Piotra V Kmity na łączną sumę 7 252 florenów węgierskich i zapisuje je ponownie na Lipnicy i Rajbrocie.

Data powstania starostwa lipnickiego nie jest dokładnie znana, ale już pod koniec XV w. jego starostą został właściciel sąsiednich dóbr wiśnickich Piotr III Kmita. W 1484 r. otrzymał on zatwierdzenie królewskie (od króla Kazimierza Jagiellończyka) na posiadanie miasta Lipnicy. Zostając starostą wykupił równocześnie w roku 1491 za 900 grzywien z rąk lipnickiego wójta Łukasza Waldorfa (syna) dziedziczne dotąd wójtostwo (nadział sołtysi), przejmując wszelkie zyski jakie ono niosło. Zatwierdził tę sprzedaż w roku 1496 król Jan Olbracht. W 1490 r. Piotr III Kmita wykupił także od Hieronima z Branic (Gryfity) sąsiednie wójtostwo w Rajbrocie otrzymując na to konsens (pozwolenie) od króla Kazimierza Jagiellończyka.

Przejściowo do lipnickiego starostwa należały też Jadowniki i Maszkienice koło Brzeska. Obok władzy starosty rozciągającej się na wsie królewskie w obrębie starostwa istniała też władza miejska, wpierw wójtów, a później burmistrzów z rajcami (dla miasta Lipnicy Murowanej).

Po Kmitach, starostą lipnickim został Jan Ocieski kanclerz koronny, któremu król oddał w dzierżawę miasto wraz z przedmieściami (Lipnica Dolna i Lipnica Górna). Za jego czasów odłączone zostały ostatecznie od miasta przedmieścia stając się wsiami pańszczyźnianymi. Z kolei Katarzyna Stadnicka - siostra Piotra V Kmity, która przejęła po swym zmarłym bracie część dóbr wiśnickich a z nimi Lipnicę, zapisała ją Stanisławowi Stadnickiemu, kasztelanowi sanockiemu, który obdarzył z kolei starostwem lipnickim swoich synów Mikołaja i Marka.

W 1578 r. starostwo lipnickie obejmuje Franciszek Wesselini, któremu król Stefan Batory nadał prawo posiadania miasta Lipnicy z Rajbrotem i wsiami przynależnymi.

Lustracje

Królewszczyzny podlegały kontroli Sejmu, co jakiś czas wyznaczano z jego grona posłów, tzw. lustratorów, którzy objeżdżali dobra królewskie sprawdzając zgodność przywilejów i przestrzeganie wynikającego z tego porządku prawnego. Znane są ze sprawozdań lustracje starostwa lipnickiego z lat 1564, 1570, 1633, 1711, 1724, 1765.

Lustracja królewszczyzny lipnickiej "którą pani kanclirzyna trzyma" (Katarzyna Stadnicka - przyp. autora) dokonana w 1564 roku na polecenie sejmu piotrkowskiego w osobach komisarzy, a to Marcina Faleckiego, Pawła Działyńskiego i Sebastiana Wielogłowskiego stwierdziła, iż mieszczanie nie płacą już żadnych czynszów królowi. Brało się to stąd iż "wszelkie pożytki (zyski) z młynów, łaźni, jatek mięsnych, piekarni i z innych warsztatów bierze wójt, nie znając prawa, bo przywileja żadnego nie pokazał". Wójt brał też czynsz od garncarzy, którą to opłatę sam ustanowił.

Tytułem funkcjonowania stacji królewskiej w Lipnicy mieszczanie mieli obowiązek dawać każdego roku na rzecz stacji 1 wołu, chleba kóp 12, piwa achteli 6. "Dają jednak mniej bo im p. Kmitha (uprzedni starosta - przyp. autora) wojewoda krakowski uprosił u Jego Królewskiej Mości gdy byli pogorzeli" (pożar z 1520 r.).

Jak ukazuje ta lustracja (kontrola), z Lipnicy Murowanej to król zbyt wielu korzyści nie czerpał.

W 1686 r. ośrodek administracyjny starostwa czyli Lipnica Murowana wzbogaciła się o okazałą jak na warunki lipnickie siedzibę starosty. Budynek powstał za czasów starosty Ossolińskiego, a raczej jego urzędujących pełnomocników. Obiekt znajduje się przy wjeździe z traktu węgierskiego od strony Wiśnicza w obszar rynku, a do jego budowy wykorzystano bloki piaskowca ze zburzonych przez Szwedów murów miejskich. Była to jedna z nielicznych kamiennych budowli w Lipnicy. Kamieniczkę zwano "dworem starościńskim" lub "pańskim domem".

Folwark szlachecki

Po 1570 r. (dokładna data nie jest znana, być może był to rok 1578) powstał na gruntach królewskich lipnickiego starostwa folwark, a wraz z nim system gospodarowania potocznie nazywany gospodarką folwarczną. Dotychczasowa forma, od czasu prawa magdeburskiego płacenia czynszu w gotówce, została zastąpiona świadczeniami w naturze. Stało się to prawdopodobnie za czasów dzierżawy starostwa przez dworzanina (sekretarza) króla Stefana Batorego, który przybył wraz z królem z Siedmiogrodu; był nim niejaki Ferenc Wesselenyi de Hahad (spolszczony na Franciszka Wesseliniego). Stefan Batory przysądza w roku 1578 prawo posiadania przez Franciszka Wesseleniego dóbr miasta Lipnicy z Rajbrotem i wsiami przynależnymi. W imieniu Wesselenyi'ego twarde rządy nad wolnymi dotąd kmieciami zaczął sprawować podstarości Stanisław Lutożerski. Obecność folwarku niekorzystnie wpłynęła też na sytuację materialną Lipnicy Murowanej jako miasta. W tej sytuacji burmistrz, rada miejska i rzemieślnicze cechy Lipnicy wzniecili wobec starosty strajk nieposłuszeństwa, biorąc chłopów pod opiekę praw miejskich. Tę dość nietypową jak na ówczesne czasy (był dopiero wiek XVI !) sprawę rozpatrywał sąd grodzki krakowski.

" ...... My mieszczanie wszyscy w Lipnicy tych poddanych Górnej i Dolnej Wsi nie odstąpiemy, bośmy się z nimi sprzysięgli onym tego domagać, aby posłuszeństwa panu swemu ani robót nie czynieli, bo są w jednym prawie z nami. Na cośmy im dali znak sprzysiężenia naszego pod pieczęcią miejską, wójtowską i wszystkich cechów miasta Lipnice, tego dokładając, iż tych wsianów do gardł, do majętności naszych, jakośmy im obiecali, nie odstąpiemy".

Na takie dictum acerbum, wystosowano do rady miejskiej w Lipnicy Murowanej dekret królewski pochodzący z 26 maja 1579 r. Upomina on mieszczan, by ci nie buntowali chłopów i nie przywłaszczali sobie nad nimi zwierzchności.

...... to miesczanie wysłuchawszy ( dekretu K.J. M-ci) i tego wszystkiego, wziąwszy sobie na odstąpieniu, obiecali iż się podług dekretu i rozkazania K.J. M-ci mieli zachować i z tym zaraz odeszli. A stamtąd zezwaszy się wszyscy na ratusz, miesczanie wezwawszy i obesławszy wsiany z Górnej i Dolnej Wsi, tamże z niemi zamknęli i namawiali i owszem od wszelkiego posłuszeństwa dzierżawcy i panu swemu zabronieli i rozkazali, aby w niwczym przerzeczonego podstarościego nie słuchali i robót wszelakich nie czynieli. Jakoż i nazajutrz, we wtorek, ci wsianie podług obietnice swej do orania na folwark nie przyjachali, ani chcą robić. ....

Rodzi się pytanie - jaki był ostateczny efekt zatargu?, dokumenty nie mówią wprost o rozwiązaniu problemu pańszczyzny w Lipnicy. Starosta nie uznał argumentacji mieszczan lipnickich co do praw miasta nad Dolną i Górną Wsią. To nie były czasy, w których można byłoby się od pańszczyzny tak łatwo uwolnić.

Wydarzenie, o którym powyżej potwierdziło w pewnym sensie oderwanie się na trwałe, dawniejszych przemieść od swej macierzy - Lipnicy Murowanej, nastąpił ostateczny kres lokacyjnej Lipnicy. **** Folwark lipnicki połączono prawdopodobnie z folwarkiem rajbrockim w jeden organizm przerywając zaistniały pat w stosunkach własnościowych.

Możne rody

Pod koniec XVI w. (od roku 1591) starostwo lipnickie przeszło w ręce rodziny Lubomirskich, a więc kolejnego (po Kmitach) wielkiego, sąsiedzkiego rodu magnackiego. pierwszym z nich był Sebastian, twórca potęgi rodu. Kolejno urząd starosty pełnili i zyski z dzierżawy pobierali: Joachim, Stanisław, Jerzy, Aleksander. Po nich starostami byli inni wielcy polscy magnaci jak Jan Wielopolski, czy Jerzy Ossoliński. Z chwilą upadku gospodarczego znaczenia Lipnicy spadła i jego dzierżawcza atrakcyjność. Po starostwo nie wyciągają już ręki najwięksi polscy możnowładcy, lecz przypada ono już pomniejszym dostojnikom Królestwa, a nawet Litwy.

Kres starostwa lipnickiego

Ostatnim starostą lipnickiego starostwa niegrodowego był od 1763 do 1772 r. (kiedy to nastąpił I rozbiór Polski) hr. Fryderyk J. Moszyński, referendarz litewski. W 1805 r. wraz ze śmiercią hrabiego Moszyńskiego dożywotniego dzierżawcy starostwa, władze austriackie ostatecznie przejęły na rzecz swego skarbu dobra klucza lipnickiego. Po kilkunastu latach stanu zawieszenia statusu tej posiadłości (pozostawała w zarządzie funduszu religijnego), rząd austriacki wystawił ją do sprzedaży w drodze licytacji. Pierwszym właścicielem części byłej lipnickiej królewszczyzny (Królówka, Lipnica Dolna i Lipnica Górna), został Kazimierz Bzowski kupując te wsie w roku 1834 (dzierżawił je już od roku 1828). Rajbrot zakupił w 1811 r. dziedzic Wojakowej Pantaleon Dunikowski, Leszczynę w roku 1818 Ignacy Modelski.

Kupno dawnych królewszczyzn, kończy ponad 300-stu letni okres istnienia starostwa niegrodowego w Lipnicy.

* W ich obszarze istniała też wyodrębniona własność sołtysia.

** Trudno jednoznacznie określić ówczesną powierzchnię łanu wyrażoną w hektarach, wynosiła ona różnie, od 16 - 25 ha, przyjmuje się tę większą powierzchnię. Dzisiejszy obszar Lipnic wynosi 3 399 ha, a więc jest większy od obszaru lokacyjnego.

*** J. Długosz wspomina już w swoim dziejopisie Lipnicę Dolną (Lipnica Inferior) pod rokiem 1434, zaś w odniesieniu do Lipnicy Górnej (Lipnica Superior) był to rok 1462. Istniały w owym czasie znaczne rozbieżności interpretacyjne co do zwierzchności nad wyodrębnionymi już z organizmu miejskiego wsiami, czy ma ją pełnić starosta czy rada miejska.

**** A może nadszedł już czas by powrócić do historycznej przestrzeni i rozpocząć proces scalania Lipnic w civitas Lipnicensis?